psychopathie of nie?

We leven in een tijd waarin de misdaad welig tiert. We hebben hier in België, net Ronald Janssen achter de tralies gewerkt, en hup, daar verschijnt de volgende crimineel. Een crimineel, dus er staat ons weer een hoop ellende te wachten. Het woord crimineel doet al het ergste vermoeden. De tijd dat het woordje crimineel, althans in Nederland, nog kon doorgaan om aan te geven dat iets verschrikkelijk goed was, is voorbij. Nu is het woord zwaar beladen met een scala aan negatieve eigenschappen van zware geweldplegers.

Een van de ernstige kwalificaties die tegenwoordig door advocaat en rechter nogal eens gebezigd wordt is die van psychopaat. Een kwalificatie die voor ons nu wel gekoppeld is aan de figuren als Dutrout en van Janssen. De lege gevoelloze blik van beiden staat ons allen in het geheugen gegrift. In de ogen van de advocaten die de belangen van de nabestaanden verdedigden, en nog verdedigen, is Janssen zelfs een "kern-psychopaat", waarmee aangeduid wil zijn dat de man werkelijk tot in het diepst van zijn wezen  kwaadaardig is en extreem tot het kwade geneigd is. Het kwaad bestaat er dan in, dat de man slechts uit is op het bevredigen van zijn lusten en op het overmatig afreageren van persoonlijke frustraties op zijn slachtoffers is gericht, die hij, de dader, slechts ziet als een onpersoonlijk object. In de loop van de jaren dat de dader de kans krijgt om zo bezig te zijn, wordt zijn optreden volgens de deskundigen, bijv. advocaat Jef Vermassen, geweldadiger en meer en meer gestuurd door een extreem narcisme, waardoor hij steeds driester, maar tegelijk ook meer en meer geperfectioneerd, zijn slachtoffers zoekt en maakt. Het begint met loeren en hinderlijk volgen, gaat over in molest, daarna volgt verkrachting en tenslotte loopt het katastrofaal uit op lustmoord. Volgens de advocaten is er geen twijfel over, dat Janssen niet geestesziek is, maar behept is met een dramatisch, niet te compenseren psychisch defect.  Ik heb dat allemaal kunnen volgen, en kan zelfs vanuit mijn betrokkenheid op het proces de daarbij opgebouwde inzichten ook nog vanuit mijn eigen koker reproduceren. Janssen zit nu achter de tralies en het volgende staaltje van extreme criminaliteit is alweer gepleegd door twee verplegers nota bene.

Ik werd die avond aangesproken door "een jongen die heel vriendelijk overkwam" vertelt het meisje, en ze is met hem meegegaan in de hoop even op verhaal te kunnen komen. Ze was doodmoe, was haar vriend kwijt, haar GSM werkte niet meer, en ze had geen geld meer voor een taxi. Ja, een situatie van totale onmacht. En als je dan vriendelijk aangesproken wordt door nota bene een verpleger, dan kun je gemakkelijk in de val lopen. Het meisje werd herhaaldelijk verkracht door een tweede dader die ten huize van de eerste ten tonele verscheen, terwijl de eerste filmde en foto's maakte. Het meisje heeft het er levend afgebracht en is alleen maar gedumpt, ergens achteraf. Dit verhaal is afschuwelijk, en tegelijk van een ridicule stompzinnigheid. Het meisje heeft immers de filmer uitgebreid gezien, en kan zo tegen hem getuigen. Dat geeft te denken en het meisje is ongetwijfeld ternauwernood aan het allerergste lot ontsnapt. De verkrachter heeft inmiddels zelfmoord gepleegd; hij werd gechanteerd door de fotograaf.  De laatste is gelukkig opgepakt. Nou komt het: de Rechtbank omschreef de filmende dader als een gevaarlijke psychopaat. 

Nou komen de vragen. Wordt de kwalificatie psychopaat tegenwoordig niet wat gemakkelijk gebruikt? Even kijken wat die kwalificatie inhoudt. Volgens een definitie in Wikipedia, wat een voortreffelijk naslagwerk is dat, heeft een psychopaat een ernstige psychische stoornis en is zwaar gehandicapt in zijn/haar empathisch invoelingsvermogen. Dit vormt een belemmering in het sociale contact met anderen en is vermoedelijk ook moeilijk of helemaal niet meer te corrigeren. Nou denk ik dat elke crimineel, van inbreker tot lustmoordenaar, minstens tijdelijk een loopje neemt met de empathie, en ik ben er welhaast zeker van dat menige crimineel wel degelijk een gewetensfunctie heeft, maar eenvoudigweg zijn eigen belangen even laat prevaleren boven die van zijn slachtoffer. Sterker nog, dat de crimineel zijn gevoel tijdelijk "uitzet" om ongehinderd door mededogen zijn daad te kunnen doen, en dat hij zijn daad vergoelijkt "...wat moet die opa nou nog met zijn centen; hij kan ze beter aan mij geven....". Eenmaal op dat pad kan de crimineel vervallen van kwaad tot erger, terwijl hij volkomen verantwoordelijk is voor zijn daden en daar ook op gelegener tijd spijt over kan gaan hebben.. Nog niet overtuigd? Lees dan het boek van Truman Capote, in cold blood, daarin wordt angstig griezelig uit de doeken gedaan hoe kleine criminelen zich door de omstandigheden laten meeslepen en zich als ware psychopaten gaan gedragen, compleet vervuld van het ergste sadisme jegens de slachtoffers.

Nou de crux van dit verhaal. Is een psychopaat gezien zijn predispositie wel of niet verantwoordelijk voor zijn daden? Hij is sinds zijn jeugd behept met een verschrikkelijke aandoening: gevoelloosheid, afwezigheid van geweten, en ondanks alle theater en vriendelijkheid steeds in volslagen isolement. Zijn dit geen eigenschappen waarmee hij wel tot zijn verschrikkelijke daden moet komen. Ik doe hier geen uitspraak over, maar ik signaleer wel dat als een dader niet uit vrije wil handelt, en door een dwingende impuls van binnen uit tot zijn daden gedreven wordt, hij wettelijk niet aansprakelijk gesteld kan worden. Ik denk dat de Rechtbank er goed aan zou doen om niet al te snel met zwaar belastende kwalificaties als "psychopathie" te komen. Anders zou een handige advocaat ons nog wel eens met de neus door de boosaardige feiten kunnen wrijven.